Müslümanlar Rasûlullah (sav) Efendimize olan sevgi ve muhabbetlerini değişik şekillerde ifade ettikleri gibi şiir yoluyla da dile getirmişlerdir. Bu tür övgü şiirleri sahâbe-i kirâmdan (ra) başlayarak günümüze kadar her dönemde ve her memlekette devam etmiştir.
Hulefâ-i Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler dönemlerinde de şairler Efendimiz’e olan vazifelerini O’na yazdıkları övgü şiirleriyle ifade ettikleri gibi, Osmanlılar Döneminde de şairler, Efendimiz’e olan muhabbetlerini şiir yoluyla dile getirmişlerdir. Her şiir Dîvân’ında, mutlaka şükür kabîlinden, başında veya herhangi bir bölümünde bir na‘t-ı şerîf bulunmaktadır. Osmanlı’nın bu değerli şairlerinden birisi de 19. yy. devlet adamlarından ve Efendimizin neslinden Pertev Paşa adıyla meşhur Seyyid Muhammed Saîd’dir.
PERTEV PAŞA (1785-1837)
Asıl adı Mehmed Saîd’dir. Dedeleri, Hicaz’da ve çeşitli şehirlerde ikametten sonra Darıca’ya yerleşmişlerdir. Seyyid neslinden gelen bu aile Osmanlı’da Nakîbü’l-eşrâf tayin edilmiştir.[1] Pertev Paşa, 1785/1200 yılında Darıca’da doğar. Babası ulemâdan İbrahim Efendi, annesi ise Ordû-yı Hümâyûn şeyhi Çerkes Halil Efendi’nin kızı Hatice Hanım’dır.[2]
Pertev ve ağabeyi; Mehmed Emin Efendi, Mehmed Ataullah Efendi, Neş’et Efendi ve Vahyî Efendi gibi âlimlerin derslerine devam ettiler.[3] Pertev, 1804/1219 yılında Dîvân-ı Hümâyûn Dâiresi’nde önce Ruûs Kalemi’ne, bir sene sonra da Dîvân Kalemi’ne girdi. Kalem’in âdeti gereği kendisine Kisedâr Ahmed Efendi’nin uygun gördüğü Pertev mahlası verildi. Bu adla anılmaya başlandı ve asıl ismi unutuldu.[4]
Pertev Efendi, devlet dairelerinden çeşitli görevlerde çalıştıktan sonra 1824 (Şevval 1240) yılında Dîvân-ı Hümâyûn Beylikçiliği’ne, 1826 (Şaban 1242) yılında da Reîsülküttaplığa tayin olundu.[5] Pertev Efendi, 1836/1251 senesinde Kethüdalık makamının Umûr-i Mülkiye Nezâreti /İçişleri Bakanlığı’na dönüştürülmesiyle ilk İçişleri Bakanı oldu. 1836 (Rebiülevvel 1252)’de kendisine Paşa ünvanı verildi. Bakanlığı döneminde Şerif Bey’e müsteşar ünvanı verilerek bu unvan ilk defa kullanılmış oldu.[6] Pertev Paşa 1837 (11 C. Âhir 1253)’de görevinden azledilerek Edirne’ye sürgüne gönderildi ve 1837’de (Şaban 1253) burada vefat etti.[7]
Pertev Paşa hem Arapça ve Farsça konuşur hem de nazım ve nesir türünde bu dillerde yazardı. Şair kimliğiyle kendisi devrinin sultânu’ş-şuarâsı kabul edilmişti.[8] Nakşî şeyhlerinden Ali Behçet Efendi (rh)’nin mürîdlerinden olan[9] Pertev Paşa’nın Dîvân’ı 1840/1256 senesinde hem İstanbul, hem de Bulak’ta basılmıştır.
Şu beyit Pertev Paşa’ya aittir[10]:
Yolunda ışk sebeptir lisâna gelmemize
Değil lisâna ve belki cihâna gelmemize
Pertev Paşa’nın Dürr-i Musaffâ adını verdiği na‘tı, üç ayrı âlim tarafından ikisi Arapça biri Türkçe olarak şerhedilmiştir. Önce Bursalı Seyyid Mehmet Efendi Arapça bir şerh yazmış, bu şerh başka bir âlim tarafından 1252’de Türkçe’ye çevirilmiş, ayrıca Selimiye Dergâhı müderrisi Vezirköprülü Ali Cami Efendi tarafından da el-Murtecâ adıyla şerh edilmiştir.[11]
DÜRR-İ MUSAFFÂ NA‘TI VE TERCEMESİ
Dizilmiş inci anlamına gelen Dürr-i Musaffâ veya Dürretu’l-Musaffâ adlı na‘t-ı şerifine daha önce de ifade edildiği gibi üç ayrı şerh yazılmıştır. Ayrıca na‘t, Pertev Paşa’nın matbu olan Dîvân’ının başında da yer almaktadır.[12]
Şimdi beş mısralı olarak yazılmış na‘tın önce Arapça metnini sonra da Arapça ve Türkçe şerhlerinden yararlanarak yaptığımız tercümesini vereceğiz:
ذاكَ حَرِيمٌ أُسُّهُ بِالْقَلَمِ مُشَيَّدٌ
عَرْشٌ عَلَيْهِ نُورُهُ كَالْعِلْمِ مُمَدَّدٌ
فيِ اْلأَزَلِ مُعَظَّمٌ بِالشَّرَفِ مُؤَبَّدٌ
فيِ الْفَلَكِ مَكَرَّمٌ بِالْمَلَكِ مُؤَيَّدٌ
سَيِّدُ اْلأَرْضِ وَالسَّماَءِ سَيِّدُناً مُحَمَّدٌ
Burası Harem’dir; temeli kalemle atılan
Arş’tır; üzerinde sancak gibi nûr-i Muhammed dalgalanan
Ezelde yüceltilip şerefçe ebedîleştirilen
Semâda kıymetli, meleklerle destekli
Göklerin ve yerin efendisi Efendimiz Muhammed
أَشْرَقَتِ الْمَظاَهِرُ حَيْثَ أُضِئَ نُورُهُ
أَظْهَرَتِ الضَّماَئِرُ حِينَ بَدَتْ أُمُورُهُ
كَانَ عَماَءَ وَحْدَةٍ فيِ الْقِدَمِ حُضُورُهُ
صَارَ كَبَدْرِ لَيْلَةٍ لِلْعَدَمِ ظُهُورُهُ
نَيِّرُ مَطْلَعِ الْهُدَى سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Nûrunun parlaklığından bütün varlıklar aydınlanan
Peygamberliği kalplerdeki sırları ortaya çıkaran
O (sav)’dur ezelde hiçbir varlık yokken var olan
O (sav)’dur gecenin karanlığında dolunay gibi doğan
Hidâyetin doğduğu güneş Efendimiz Muhammed
ضَاءَ كَنَجْمٍ إِذْ هَوَى فيِ ظُلَمِ الْحَقَائِقِ
جاَءَ كَشَمْسٍ اِسْتَوَى شَرْقاً عَلَى الْخَلاَئِقِ
رُؤْيَتُهُ بَرِئيَةٌ مِنْ سُحُبِ الْعَلاَئِقِ
سِيرَتُهُ سَلِيمَةٌ عَنْ حُجُبِ الْعَواَئِقِ
قُطْبُ دَواَئِرِ الْعُلاَ سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Bir yıldız gibi parlayıp cehâlet karanlıklarına ışıldayan
Tepedeki güneş gibi yükselip varlıklara nûr saçan
Rabbini gören berî olarak her türlü mahzûrdan
Sîreti münezzeh olan bütün beşerî kusurlardan
Kudsî cevherlerin yıldızı Efendimiz Muhammed[13]
قَدْ بَدَتِ الْمَعاَلِمُ مِنْ صُحُفِ جَبِينِهِ
اِنْطَوَتِ الْمَكاَرِمُ فيِ طَرَفِ يَمِينِهِ
كاَنَ نَبِيَّ رَبِّهِ قَبْلَ قِياَمِ دِينِهِ
قاَمَ شَهاَدَةً بِهِ آدَمُ بَيْنَ طِينِهِ
قُرَّةُ عَيْنِ اْلأَصْفِياَءِ سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Yüce zâtından ilimler ortaya çıkan[14]
Sağ elinde güzellikler toplanan
Allah’ın dîni gelmeden önce de peygamber olan[15]
Âdem (as), O (sav)’na şehâdet getirerek kalkmış çamur hâlinden
Dostların göz aydınlığı Efendimiz Muhammed
نُورُ جَماَلِهِ اِنْجَلَى مِنْ أُفُقِ الصَّباَحَةِ
فاَقَ بِحُسْنِهِ عَلَى يُوسُفَ فيِ الْمَلاَحَةِ
ساَرَ كَلِيمٌ إِثْرَهُ مُقْتَبِسَ الْفَصاَحَةِ
زاَرَ مَسِيحٌ أَرْضَهُ مِنْ فَلَكِ السِّياَحَةِ
فَخْرُ جَمِيعِ اْلأَنْبِياَءِ سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Cemâlinin nûru ezelde parlayan
Güzelliğiyle Yûsuf (as)’u aşan
Mûsâ (as), fesâhatte yürümüş izinden
Îsâ (as), Ravzasını ziyaret için gelmiş semâdan
Bütün peygamberlerin övünç kaynağı Efendimiz Muhammed
وَرْدٌ أَفاَضَ وَصْفُهُ بِالْعِطْرِ الْمُنَسَّمِ
كَيْفَ يَفُوحُ لُطْفُهُ مِنْ فَمِهِ الْمُبَسَّمِ
جَوْهَرٌ عَزَّ ذاَتُهُ بِالْخُلُقِ الْمُعَظَّمِ
دُرٌّ عَلَتْ صِفاَتُهُ عَنْ كَلِمِي الْمُنَظَّمِ
زِينَةُ تاَجِ اْلإِصْطِفاَءِ سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Kokusu güldür sabâ rüzgârıyla yayılan
Ne hoştur o sözler tebessümlü ağzından çıkan
O (sav) eşsiz bir cevherdir, yüksek ahlâka sahip olan
O (sav) bir incidir, sıfatları mısralara sığmayan
Peygamberlik tâcının zîneti Efendimiz Muhammed
لِلْعُرَفَاءِ قِبْلَةٌ نَحْوَ قِباَبِ باَبِهِ
لِلْعَرَفاَتِ وَقْفَةٌ عِنْدَ حِجاَبِ باَبِهِ
حِلُّ مُطافِ كَعْبَتِي حَوْلَ تُراَبِ باَبِه
أَيْنَ تَناَلُ جَبْهَتِي كَعْب كِلاَب باَبِه
پَرْتَوْ عُبَيْدٌ إِنَّماَ سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Kapısının kubbesi âriflerin kıblesi
Kapısının perdesi Arafat’ın vakfesi
Kapısının toprağı Kâbe’nin Hil bölgesi
Murâdımdır alnımın kapısındaki kıtmirlerin topuklarına değmesi
Pertev âciz bir kuldur; ancak Efendimiz Muhammed
رَبِّ كَماَ رَفَعْتَه بَيْنَ يَدَيْكَ قاَئِماً
ساَرَ لَدَيْكَ لَيْلَةً إِذْ هُوَ لَيْسَ ناَئِماً
صَلِّ عَلَيْهِ سَرْمَداً سَلِّمْ عَلَيْهِ داَئِماً
حَيْثُ تَدُومُ أُمَّتُهُ فيِ رَمَضاَنَ صاَئِماً
عِيدُ شَفاَعَةٍ لَناَ سَيِّدُناَ مُحَمَّدٌ
Rabbim! O (sav)’nu katında yüceltttin
O(sav)’nu o gece uyanık bir halde yürüttün
O (sav)’na ebediyyen salât, dâimâ selâm olsun
Ümmeti Ramazanları oruçla sürdürsün
Şefaât bayramımız Efendimiz Muhammed
Osmanlı devlet adamlarından ve Peygamber (sav)’in neslinden olan Pertev Paşa lakaplı Mehmet Saîd, beş mısra üzerine sekiz kıtadan oluşan ve her kıtasında ayrı bir kâfiyenin gözetildiği bu na‘tında, Ravza-yı Mutahhara‘nın değerinden ve Rasûlullah Efendimiz (sav)’in Allah katındaki yüceliğinden bahsetmiştir. Na‘tta, Efendimizin üstün vasıfları anlatılırken büyük ölçüde teşbîh ve istiâre sanatlarından yararlanmıştır. Bu kasîdede Efendimiz (sav), cehâlet karanlıklarını aydınlatması açısından güneş, ay ve yıldıza; diğer insanlara üstünlüğü açısından inci ve cevhere; güzel kokusu itibariyle de güle benzetilmiştir.
[1] Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, MEB Yay., İstanbul, 1969, III, 1301.
[2] İnal, a.g.e., III, 1301.
[3] İnal, a.g.e., III, 1301.
[4] İnal, a.g.e., III, 1302; Şerafeddin Turan, “Pertev Paşa” mad., MEB İslam Ansiklopedisi, IX, 554.
[5] İnal, a.g.e., III, 1302; Sahaflar Şeyhîzâde Seyyid Mehmed Es’ad Efendi, Vak’anüvis Esad Efendi Tarihi (Bahir Efendi’nin Zeyl ve İlâveleriyle) 1237-1241/1821-1826, Nşr. Ziya Yılmazer, OSAV, İstanbul, 2000, s. 438.
[6] İnal, a.g.e., III, 1304; Turan, a.g.e., IX, 554.
[7] İnal, a.g.e., III, 1307; Turan, a.g.e., IX, 555-556; Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, İstanbul, 1940, s. 278.
[8] İnal, a.g.e., III, 1309.
[9] Hür Mahmut Yüceer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İnsan Yayınları, İstanbul, 2003, s. 263; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, II, 114.
[10] Peremeci, a.g.e., s. 279.
[11] Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, MEB Yay., İstanbul, 1969, III, 1309. Bu şerhler, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa Bölümü no. 279’da bir mecmûa içinde bulunmaktadır.
[12] Pertev Paşa, Dîvân, Bâb-ı Hazret-i Seraskeriye Matbaası, İstanbul, 1256, s. 2-3.
[13] İlk şârihe göre kutbu devâiri’l-ulâ‘dan maksat kudsî cevherler değil; yedi kat gök, Arş ve Kürsî olup Efendimiz bunların kutbu yani yörüngesidir. Bkz. v. 22a-22b.
[14] Vezirköprülü Ali Cami’ye göre cebîn/alın’dan maksat cüz’î ve küllî alâkaya binâen zâtı ve güzelliğidir. Suhuf lafzının, cebîn lafzına muzâf olması, müşebbehün bih’in müşebbeh’e izâfeti kabilindendir. Bkz. Vezirköprülü Ali Cami, el-Murtecâ ‘alâ Kasîdeti Dürr-i Musaffâ, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa Bölümü, no. 279, v. 88b-89a.
[15] Burada “Bizim bütün peygamberlerden: Senden, Nûh’tan, İbrahim’den, Mûsâ’dan, Meryem oğlu İsâ’dan söz aldığımızı hatırla. Biz onların hepsinden sağlam bir söz aldık.” (Ahzab 33/7) ayetiyle “Ben yaratılış itibariyle peygamberlerin ilki, gönderiliş itibariyle sonuncularıyım” ve “Âdem, su ve çamur halindeyken ben peygamberdim” (el-‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ’ ve Muzîlu’-İlbâs ‘amma’ş-tehera mine’l-Ehâdîsi ‘alâ Elsineti’n-Nâs, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrut, 1351, II, 128-130) hadîs-i şerîflerine işaret vardır. Meçhûl Yazar, Dürr-i Musaffâ Şerhi, v. 26b-27a.
Tercüme Eden ve Neşre Hazırlayan: DOÇ. DR. ALİ BULUT